Sâm ba kích

Tác dụng dược lý theo Y học cổ truyền

- Chủ đại phong tà khí, cường cân cốt, an ngũ tạng, bổ trung, tăng chí, ích khí (Bản Kinh).

- Hạ khí, bổ ngũ lao, ích tinh (Biệt Lục).

- Khứ phong, bổ huyết hải (Bản Thảo Cương Mục).

- An ngũ tạng, định tâm khí, trừ các loại phong  ( Nhật Hoa Tử Bản Thảo).

- Bổ thận, ích tinh, tán phong thấp (Bản Thảo Bị Yếu).

- Hóa đờm (Bản Thảo Cầu Nguyên).

- Cường âm, hạ khí (Dược Tính Luận).

- Ôn thận, tráng dương, cường tráng cân cốt, khứ phong thấp (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).

-  Bổ thận âm, tráng cân cốt, khứ phong thấp (Trung Dược Đại Từ Điển).

- Bổ thận dương, cường cân cốt, khứ phong thấp (Trung Hoa Nhân Dân Cộng Hòa Quốc Dược Điển).

- Bổ thận, tráng dương, cường cân cốt, khứ phong thấp (Thường Dụng Trung Thảo Dược Thủ Sách - Quảng Châu). 

Tính vị: Vị cay, ngọt, tính hơi ấm (Trung Dược Học).

Quy kinh:
+ Vào kinh Tỳ và Thận (Lôi Công Bào chế Dược Tính Giải).
+ Vào kinh Tâm và Thận (Bản Thảo Tân Biên).
+ Vào kinh túc quyết âm Can và túc dương minh Vị (Bản Thảo Kinh Giải).
+ Vào kinh Thận (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển).
+ Vào kinh Can và Thận (Trung Dược Đại Từ Điển).
+ Vào kinh Thận và Can (Trung Hoa Nhân Dân Cộng Hòa Quốc Dược Điển).

Bổ thận, tráng dương, ích tinh, cường cân cốt, khứ phong thấp.

Bổ thận âm, khứ phong thấp (Trung dược ®ại từ ®iển), an ngũ tạng, bổ trung, ích khí, tăng chí, (Bản kinh), bổ huyết hải (Bản thảo cương mục), an ngũ tạng, định tâm khí, trừ các loại phong (Nhật Hoa Tử bản thảo), hóa đờm (Bản thảo cầu nguyên), cường âm, hạ khí (Dược tính luận).

Tác dụng dược lý theo y học hiện đại:

1. Tăng sức dẻo dai: Trên thực nghiệm Ba kích với liều 5-10g/kg dùng liên tiếp 7 ngày thấy có tác dụng tăng sức dẻo dai cho súc vật thí nghiệm.

2. Tăng sức đề kháng: Ba kích có tác dụng tăng cường sức đề kháng của cơ thể đối với các yếu tố độc hại.

Đối với người già hoặc những bệnh nhân không biểu hiện mệt mỏi, ăn kém, ngủ ít, gầy yếu mà không thấy có những yếu tố bệnh lý gây nên và một số trường hợp có đau mỏi các khớp, Ba kích có tác dụng tăng lực rõ rệt thể hiện qua những cảm giác chủ quan như giảm mệt mỏi, ăn ngon, ngủ ngon và những dấu hiệu khách quan như tăng cân nặng, tăng cơ lực. Đối với bệnh nhân đau mỏi các khớp thì sau khi dùng Ba kích dài ngày cho thấy có hiệu quả.

3. Chống viêm: Các kết quả nghiên cứu ở chuột cống trắng đã cho thấy Ba kích có tác dụng chống viêm rõ rệt.

4. Đối với hệ thống nội tiết: Các thí nghiệm trên chuột lớn và chuột nhắt cho thấy Ba kích không có tác dụng kiểu Androgen nhưng có thể có khả năng tăng cường hiệu lực của Androgen hoặc tăng cường quá trình chế tiết hormon Androgen.

Đối với nam giới có hoạt động sinh lý yếu Ba kích có tác dụng làm tăng khả năng giao hợp (đặc biệt đối với những trường hợp giao hợp yếu, ít). Ba kích còn có tác dụng tăng cường sức dẻo dai, mặc dù nó không làm tăng nhu cầu sinh lý, không thấy có tác dụng kiểu Androgen. Tuy không làm thay đổi tinh dịch đồ nhưng trên thực tế có tác dụng hỗ trợ và cải thiện hoạt động sinh lý cũng như điều trị vô sinh cho nam giới có biểu hiện vô sinh tương đối và suy nhược cơ thể. Đối với các trường hợp tinh dịch ít, tinh trùng chết nhiều, không có tinh trùng, không xuất tinh khi giao hợp thì sử dụng Ba kích chưa thấy có kết quả.

Rễ Ba kích chiết xuất bằng rượu có tác dụng hạ huyết áp, có tác dụng nhanh đối với các tuyến cơ năng, tăng cường hoạt động của não,  giúp ngủ ngon.

5. Nước sắc Ba kích có tác dụng tương tự như ACTH làm cho tuyến ức chuột con bị teo, ngoài ra  còn có tác dụng làm hạ huyết áp.

7. Không có tính độc, LD50 của Ba kích được xác định trên chuột nhắt trắng bằng đường miệng là 193g/kg.

TRỒNG SÂM BA KÍCH

Tạo cây từ hạt:
Thu hái từ cây mẹ 3 tuổi trở lên, chọn hái những quả chín đỏ. Uã vài ba ngày cho quả chín nhũn đem chà xát và rửa sạch, đãi lấy hạt rồi hong phơi cho khô. Gieo hạt trên khay cát hoặc trên luống theo rạch cách nhau 15 cm, sâu 5 cm lấp đất kín hạt, phủ rơm rạ, tưới nước đủ ẩm, chăm sóc cẩn thận đến khi hạt mọc đều thì nhổ cấy vào bầu đã chuẩn bị sẵn. Cũng có thể gieo hạt thẳng vào bầu có thành phần 78% đất mặt tốt với 20% phân chuồng hoai và 2% supe lân theo khối lượng.

Tạo cây con từ hom thân:
Hom thân lấy từ gốc lên đến hết phần bánh tẻ cây mẹ 3 tuổi trở lên. Cắt thân thành nhiều đoạn hom, mỗi hom dài 25 - 35 cm, to trên 3 mm, có từ 1 - 3 lóng gồm 2 - 4 mắt, cắt bỏ hết lá, cắt hom đến đâu đem giâm đến đó. Giâm hom lên luống đã chuẩn bị theo rạch sâu 10 cm, rạch nọ cách rạch kia 30 cm.
Cắm ràng hoặc che phên và tưới đủ ẩm cho cây, sau 20 - 25 ngày hom ra rễ ở phía dưới và nảy chồi ở các đốt phía trên.

Hoa quả Ba kích

Cách trồng, chăm sóc.
- Thời vụ trồng: Vụ xuân hoặc vụ thu. Chọn ngày râm mát hoặc có mưa.
- Phương thức trồng: Có thể trồng dưới tán rừng tự nhiên, dưới tán rừng trồng. Trồng nơi có cây che bóng, phụ trợ trên đất sau nương rẫy còn tốt, trồng dưới tán cây ăn quả trong các vườn nhà.
- Mật độ: 5.000 cây/ha, cự ly 2 x 2 m.
- Xử lý thực bì: Phát dọn theo rạch hoặc quanh hố với đường kính 1 m, chú ý chừa cây để làm giá đỡ cho cây leo.
- Làm đất: Hố đào kích cỡ 40 x 40 x 40 cm hoặc 50 x 50 x 50 cm, bón lót 5 kg phân chuồng hoai + 0,2 kg supe lân cho mỗi hố.
- Cách trồng: Mỗi hố đặt cây, lấp đất đầy, giậm chặt tiếp tục lấp cao hơn miệng hố 4 - 5 cm. Nơi không có cây tự nhiên phải cắm cọc tre hoặc gỗ dài 1 -1,5 m làm giá đỡ cho cây leo.
- Chăm sóc: Hai năm đầu, mỗi năm 2 - 3 lần phát cây cỏ xâm lấn và vun xới quanh gốc đường kính 0,8 m. Từ năm thứ 3 trở đi mỗi năm 1 - 2 lần tiếp tục phát bỏ cây cỏ xâm lấn và vun xới gốc, kết hợp bón phân chuồng hoặc NPK. Chú ý điều chỉnh giữa độ tàn che khoảng 0,4 - 0,5.
- Thu hoạch và chế biến: Thu hoạch khi củ có tuổi từ 5 năm trở lên, có màu tím. Thời gian thu hoạch tốt nhất vào tháng 12 và tháng 1. Khi thu hoạch cần kết hợp lấy thân để làm hom giống. Củ đào về rửa sạch đem phơi khô và sấy cho thật khô. Sau đó phân thành 3 loại theo tiêu chuẩn thương phẩm trước khi phơi sấy:
A: Củ có đường kính từ 1,2 cm trở lên.
B: Củ có đường kính từ 0,8 - 1,1 cm.
C: Củ có đường kính bé hơn 0,8 cm.
Củ loại A và B dùng để xuất khẩu có giá trị cao nhất.